Kościoły w Krakowie. Pukajcie, ale nie otworzą wam…

W centrum Krakowa zakony za swoimi murami wstydliwie skrywają ponad 15 hektarów ogrodów. Od miasta oddzielają je wielometrowe płoty, niekiedy u szczytu zwieńczone drutem kolczastym. Wielu mieszkańców chce, by je otworzyć, ale Kościół nie podejmuje rozmowy.

Ogrodzone, oddzielone od świata i zazdrośnie pilnowane istnieją, ale dla miasta równie dobrze mogłyby nie istnieć. Do niedawna o istnieniu przyklasztornych parków wiedzieli tylko nieliczni. Świadomości ich istnienia nie mieli często nawet ludzie mieszkający z zakonnikami po sąsiedzku, o co w „mieście 100 kościołów” nie jest trudno. Wprawdzie spacerowali wzdłuż ich murów, ale do wnętrza nie mogli zajrzeć. Jednym z takich nieświadomych był miejski aktywista Łukasz Dąbrowiecki.

To zmieniło się, kiedy kilka lat temu wyjrzał przez okno klatki schodowej jednego z hosteli znajdujących się przy ul. Dietla. Za nim zobaczył liczący trzy hektary ogród oo. Misjonarzy, a w nim człowieka biegającego na nartach. Wcześniej nie wiedział o istnieniu parku, bo zakonnicy skryli go za wielometrowym murem, na którego szczycie znajduje się drut kolczasty.

Kiedy zaczął szukać, okazało się, że takich zamkniętych ogrodów, w istocie będących po prostu parkami, jest w Krakowie znacznie więcej. Tym, co znalazł, podzielił się z Janem Sową i nieżyjącym już Rafałem Górskim. Sprawa ożyła, dowiadywało się o niej coraz więcej osób i wiedza o zamkniętych za murami parkach kazała w końcu o nich przypomnieć, a jeszcze później się o nie upomnieć.

Czytaj także: Co warto zobaczyć w Krakowie?

Od biegówek do peryskopu

Punktem przełomowym stał się 2011 rok i artystyczny projekt zrealizowany przez No Local oraz kolektyw Insiders w ramach festiwalu ArtBoom. Nazywał się „Pamiętajcie o ogrodach”. W ramach projektu wytyczono trasy spacerowe prowadzące od jednego zamkniętego ogrodu do drugiego, a przechadzki połączono z ich zwiedzaniem. Choć nie należy dać się zmylić słowu zwiedzanie. Do środka nie wchodzono, bo nikt krakowian nie zamierzał do nich wpuścić.

Organizatorzy prosili o zgodę, ale drzwi pozostały zamknięte. Poradzono sobie więc inaczej i do wnętrza zaglądano z klatek schodowych, szpar w murach, niedomkniętych bram, dachów okolicznych wieżowców. A gdy taki sposób okazywał się niewystarczający, sięgano po lustra – bardzo podobne do używanych w gabinetach dentystycznych, tylko znacznie większe. Wykorzystano też peryskop, który przygotowała Malwina Antoniszczak (także jej pracy Insidersi zawdzięczali lustra) i ustawiono go na podwórku Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Pedagogicznego, który przez mur sąsiaduje z mającym 1 ha ogrodem oo. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku.

– Mieszkańcy, którzy zajrzeli za te mury, byli poruszeni. Zupełnie nie spodziewali się tego, co tam zobaczą – opowiada Dąbrowiecki, który brał udział w spacerach. O nastrojach, które w ten sposób wzbudzano, wiele mówi dopisek (kredą) pod pytaniem, które organizatorzy wymalowali na chodniku obok jednego z zakonnych ogrodów. Pytano: „Czy wiesz, co jest za murem?” – Państwo Watykan – dopisał nieznajomy podglądacz klasztornej przestrzeni. – Projekt miał na celu uwidocznić mieszkańcom i mieszkankom Krakowa, że żyją wokół ogromnych terenów zielonych, które są dla nich niewidoczne. O tym, że Kraków mógłby być zielonym miastem, gdyby te ogrody zostały dla nich udostępnione – mówi Dąbrowiecki o odbytych spacerach, w których udział wzięło kilkaset osób, a powtarzano je jeszcze później kilkukrotnie w czasie krakowskich Dni Świeckości i dodaje, że chciano przede wszystkim zwrócić uwagę na ich istnienie. Tak, by mieszkańcy miasta mogli zająć w ich sprawie świadome stanowisko i, być może, powiedzieć: „Chcemy, by je otworzono”.

Pukajcie…

Za sprawą projektu świadomość się pojawiła. O ogrodach zaczęto rozmawiać. W czym nie zaszkodziło zresztą i to, że ich zdjęcia satelitarne można znaleźć w Google Maps i dzięki temu bez trudu zobaczyć, o jak duże i cenne tereny zielone chodzi. Do grona upominających się, by coś z tą sprawą zrobić, zaczęli dołączać kolejni mieszkańcy, a wśród nich i tacy, których trudno posądzać o antyklerykalne nastawienie. Paweł Rojek, redaktor ultrakonserwatywnych krakowskich Pressji, pisał na swoim facebooku: „Ostatnio sporo oglądałem centrum w mapach Google i ilość niedostępnej zielni jest porażająca. Papieżu Franciszku! Otwórz kościelne krakowskie ogrody!”.

Apelowali, wprawdzie nie do papieża, a do miejscowych zakonników i księży, także radni Starego Miasta. Wystosowali list, w którym prosili, by ogrody zostały udostępnione dla mieszkańców w  wygodnej dla Kościoła formie. Mówiono o jednym dniu w tygodniu. Pojawił się też pomysł skopiowania rozwiązania stosowanego w ogrodzie krakowskiego Muzeum Archeologicznego, który jest jedyną tego typu przestrzenią dostępną w ścisłym centrum miasta, a za wstęp do niego pobiera się symboliczną opłatę. Był to pomysł tym bardziej warty uwagi, że jest to ogród, który w przeszłości należał do klasztoru Karmelitów Bosych, a zmieniło się to za sprawą władz austriackich, które usunęły stamtąd zakonników, a budynek zmieniły na więzienie i sąd.

Przy czym z kronikarskiego obowiązku należy podkreślić, że nie była to inicjatywa całej rady, a tylko kilkorga jej członków. Spotkała się ona zresztą z niechęcią i pretensjami ze strony części z ich kolegów oraz koleżanek. Zwłaszcza tych wybieranych w okręgach, gdzie gros wyborców stanowią mieszkańcy oraz mieszkanki wspomnianych klasztorów.

– List wysłaliśmy w siedem miejsc. Była jedna odpowiedź. Do dzielnicy zadzwonił ksiądz z parafii św. Floriana. Umówiliśmy się z nim. Od początku był bardzo otwarty i sympatyczny, ale akurat ten ogród jest malutki i niespecjalnie nadaje się do takiego wykorzystania – o reakcji samych zakonów na apel opowiada Aleksander Miszalski, dzielnicowy radny PO, który był jednym z inicjatorów listu. – Gdy po pół roku nie było odpowiedzi, postanowiliśmy nieco zmobilizować księży i zakonników, i wysłaliśmy list do mediów oraz prezydenta – mówi Miszalski o tym, co zrobiono później i dodaje, że mobilizacja „udała się o tyle, że ktoś z kurii skomentował, że to niemożliwe, bo zakonnicy potrzebują tych przestrzeni, by kontemplować”.

Efektem było jednak i to, że o sprawie zaczęli mówić miejscy urzędnicy, a ponieważ idea otwarcia 15 hektarów zieleni w samym centrum krakowskiego Starego Miasta musi się  podobać, to mówią o tym przychylnie i deklarują chęć poszukania rozwiązań, które zapewniłyby ludziom dostęp do nich i zadowoliły właścicieli gruntów. Z tym jednak jest ciężko, bo Kościół w ogóle nie podejmuje rozmowy na ten temat. Dlaczego tak jest?

– To jest dobre pytanie, bo ja szczerze mówiąc nie wiem. Myślę, że zakonnicy nie myślą racjonalnie. Nie mieści mi się w głowie, że wierni mogą ich nie interesować tak bardzo, że przedkładają nad nich swoje własne dobro. W kontemplację nie wierzę, bo to przecież można zrobić tak, żeby w niej nie przeszkadzać. Na przykład na początek można spróbować raz w tygodniu. Nie rozumiem tego – odpowiada na to pytanie Miszalski.

…a otworzą wam?

A skoro pytanie było dobre, tylko zadane w niewłaściwym miejscu, to trzeba było je powtórzyć w tym właściwym. To jednak okazało się być zadaniem trudnym.
U karmelitów (fundacja Władysława Jagiełły oraz Królowej Jadwigi), którzy w 21 osób dzielą 1 ha ogrodu przy ulicy Karmelickiej (to do niego zaglądano przez peryskop), a część terenu jest też wykorzystywana jako płatny parking, na bramie prowadzącej do ogrodu wita zdjęcie rottweilera, a na nim napis: „Ja przy bramie jestem w pięć sekund, a ty? Wchodzisz na własne ryzyko!”. Furtian na szczęście okazał się być mniej groźny niż rottweiler i nie tylko nie pogryzł, ale nawet przez chwilę porozmawiał. – Ogród? No mamy. Piękny jest, nawet go czasami udostępniamy. Ale to musi pan rozmawiać z przełożonym klasztoru. Zadzwonię do niego i zapytam, czy pana przyjmie – powiedział. Zadzwonił, wrócił i zakomunikował: Nie ma go teraz. Proszę dzwonić po 20. Wtedy będzie. Ale nie było. Miał być jeszcze później, ale też go nie było. I jeszcze później też nie. Zapewne kontemplował.

U benedyktynów (fundacja Zbigniewa Oleśnickiego z 1453 roku), którzy w nieco ponad 20 osób korzystają z 0,8 hektara ogrodu u stóp Wawelu, człowiek pilnujący bramy nic nie wie, a wewnątrz akurat „nie ma nikogo, z kim można by porozmawiać”. Trochę dziwnie, jak na ludzi, którzy prowadzą tak kontemplacyjny tryb życia – że gości nie mogą wpuścić nawet raz w tygodniu.

Dopiero u sióstr udało się uzyskać jakąś odpowiedź. U Karmelitanek Bosych (klasztor powstał dopiero w XIX wieku – założono go na terenie, który wcześniej był miejskim parkiem – tzw. kremerowskim od nazwiska profesora UJ Józefa Kremera), które w kilkanaście sióstr dzielą między siebie 2,6 hektara parku w bezpośrednim sąsiedztwie Alej Trzech Wieszczów, usłyszałem, że ogrodu otworzyć się nie da, bo nie pozwala na to klauzura. A z klauzurą dyskusji nie ma.

Tylko, że nie wszystkie są klauzurowe, (można się też zastanawiać, czy klauzura potrzebuje wielohektarowego parku), a problemy z uzyskaniem odpowiedzi powtarzają się wszędzie. I nie dotyczy to tylko mnie, ale nawet dziennikarzy prasy katolickiej, którym zawsze łatwiej o rozmowę z duchownymi. Od czasu do czasu się to jednak udaje. Przedstawiciele Kościoła, by odmówić otwarcia ogrodów, podnoszą przede wszystkim dwa argumenty: jeden to troska o ich utrzymanie i obawa, że ludzie będą je niszczyć oraz wykorzystywać do schadzek i spotkań; drugim jest odwołanie do wymogów życia zakonnego i potrzeby posiadania przestrzeni do kontemplacji. Nietrudno jednak dojść do przekonania, że chodzi o wymówki.

Z jednej strony miasto – potwierdzała to m.in. dyrektor Wydziału Kształtowania Środowiska krakowskiego Magistratu Ewa Olszowska-Dej podczas debaty zorganizowanej w ramach ostatnich Dni Świeckości – deklaruje chęć znalezienia rozwiązania, które pozwoliłoby przejąć przez nie odpowiedzialności za utrzymanie tych przestrzeni. Wprawdzie pojawiają się problemy związane z tym, że gmina nie może finansować przestrzeni, które nie należą do niej, ale są precedensy, a jest też przecież tak, że gdzie dwie strony chcą się dogadać, to rozwiązanie zwykle da się znaleźć.

Z drugiej zaś – wspomniane ogrody nie powstawały jako miejsca przeznaczone do rozwijania życia duchowego. Tymi były i są nadal znacznie mniejsze wirydarze. Wielohektarowe parki były donacjami mającymi zapewnić zgromadzeniom zaopatrzenie w kwiaty do dekorowania kościoła, zioła, miejsce na sady oraz hodowlę zwierząt. Były to przestrzenie mające gospodarczy charakter i wciąż jeszcze, gdy spojrzy się do nich przez szparę w murze, widać w nich więcej życia doczesnego niż duchowego. U Misjonarzy – za murem zwieńczonym drutem kolczastym – rosną jabłka. Na Skałce widać piłkarskie boisko. Są też miejsca, gdzie ogrody wykorzystano do tego, by zorganizować parkingi. Mimo to, co warte podkreślenia, są one zwolnione z podatków.

Kij i marchewka

Niechęć Kościoła do rozmowy powoduje, że pojawiają się pomysły różnych sposobów mających skłonić zgromadzenia zakonne do jej podjęcia. Są tacy, którzy najchętniej widzieliby metody, w których głównym narzędziem jest „kij”. Inni wolą klasztorom machać przed nosem „marchewką”.

Zwolennikiem tego pierwszego zdaje się być Łukasz Dąbrowiecki, choć sam zwraca uwagę, że on w całej sprawie nie ma żądań dotyczących kościelnej własności, ale raczej wiele pytań. I pyta:

– Dlaczego miasto nie zagląda za mur i nie sprawdza, co tam jest? Dlaczego żadne służby miejskie tego nie kontrolują? Dlaczego konserwator zabytków tego nie kontroluje? Dlaczego nie mamy równych praw? My płacimy podatki za swoje grunty i budynki. Dlaczego te tereny są zwolnione z podatku, chociaż widać, że są tam sady i parkingi? A jeżeli już są zwolnione z podatku i korzystają z publicznych dotacji, to dlaczego pozostają zamknięte? Wreszcie: Kim są ludzie, którzy tam żyją? Dlaczego nie można ich podporządkować regułom społecznym?

Po „marchewkę” sięga za to Miszalski:

Nie rozumiem tego nastawienia. Przecież to doskonały pijar dla Kościoła. Poza tym jest to też metoda na ściągnięcie do siebie ludzi. Te ogrody mogłyby się w takim wypadku stać nawet przestrzenią ewangelizacji. Kościół może tam rozdawać swoje pisma, rozmawiać z ludźmi. Może czerpać z tego, że ludzie przyjdą. I dodaje: Może efektem będzie to, że ktoś zapisze dziecko na religię. Może kogoś w czasie takiej wizyty natchnie wiara? Myślę, że otwarcie tych klasztorów to kwestia czasu. Wierzę, że Kościół zmienia się wraz ze zmianą pokoleniową księży, którzy nieco inaczej patrzą na różne sprawy. Do tego im więcej osób będzie odchodzić z Kościoła, tym więcej będzie tam powodów do przemyśleń.

Sporo racji da się znaleźć w tym, co mówią obaj. Nie może być tak, że nasze wspólne pieniądze – w postaci dotacji oraz ulg podatkowych – są przeznaczane na utrzymanie terenów, które są dla nas niedostępne i można oczekiwać, że to powinno się zmienić. A metody są dwie. Albo można tereny otworzyć albo cofnąć ulgi i dotacje. Co więcej, Kościół jest coraz częściej uznawany za instytucję archaiczna i zmiana tego obrazu leży w jego własnym interesie. Dostał doskonałą okazję, by udowodnić, że wcale taki archaiczny nie jest. Może z niej skorzysta. Chyba, że jednak archaiczny jest…

Tekst pochodzi z Tygodnika Przegląd.